ZAZACA

Zazaca (Zazaki, Dımılki ya da Zonê Ma) Zazalar tarafından konuşulan, coğrafya bakımından Türkiye'nin doğusunda, Tunceli^[3], Palu (Elazığ), Bingöl, Siverek, Erzincan ve Varto'dan oluşan üçgende ve Bitlis'in batısında Mutki civarındaki köylerde de konuşulan dildir. Zazaca, dil bilimi bakımından Hint-Avrupa dil ailesine mensup İran dillerinin Kuzeybatı İran koluna bağlı bir dildir.

Adlandırma

Zazalar'ın dillerini ve kendilerini tanımlamaları bölgeden bölgeye, farklılıklar gösterir. Zazalar'ın tanımlama şekli ulusal olmayıp, etnik ya da dini niteliktedir. Zazaca için kullanılan başlıca isimlendirmeler şunlardır:

Dımılki veya Dımıli^[5][6]: Aksaray,Siverek,Çermik,Çüngüş,Gerger ve Mutki'de yaşayan Zazalar'ın dillerine verdikleri bir isimdir. Bu yörelerde yaşayan Zazalar çoğunlukla kendilerini de Dımıli olarak isimlendirmektedirler.^[7] Bu ismin kökeninin tarihsel olarak Dunbuli aşireti ismiyle bağlantılı olduğu çeşitli yazarlarca iddia edilmiştir.^[8][9][10] Bu ismin Deylem ile de bağlantılı olduğunu söyleyenler de vardır.^[11] Karl Hadank, V.Minorsky, Artur Christensen gibi birçok dil bilimci araştırmacı Dımıli sözcüğünün, Dailemi/Dailomi’den geldiğini belirtmektedir.^{[12][13][14][15]} Deyleman-Gilan coğrafyası ile Zazaların yaşadığı bölgeler arasında yer ve köy adları ve aşiretler arasında da çok sayıda benzerlikler vardır.^[16] Ayrıca Persler’in “Bisitun Kitabeleri”nde Deylemliler'in konuştukları dile “Zuzu” denmiştir.^[17]
Zazaki: Tarihsel olarak Elâzığ (Palu, Maden), Bingöl, Koçgiri yöresinde yaşayan Zazaların dillerine verdikleri isimdir. Dil bilimi de bu ismi kullanmaktadır. Günümüzde bu isim diğer yörelerde de gittikçe daha çok yaygınlaşmaktadır. Wilhem Geiger, Ernst Kuhn, C.J.Rich ve Mc Kenzei gibi tarihçi, yazar ve dil bilimciler Zaza sözcüğünün Sasan (Sasani) sözcüğünden geldiğini öne sürmektedir.^[18] Sasani kalıntısı olarak Sasa veya Zaza olarak isimlendirme yapıldığı da çeşitli yazarlar tarafından ele alınmıştır.^[19] Bu ismin tarihsel olarak Zaza adında aşiret ismiyle bağlantılı olduğu çeşitli yazarlarca belirtilmiştir.^[8][9][20]
Kırdki veya Kırdi: Diyarbakır (Hani, Dicle, Lice, Eğil), Bingöl ve Elâzığ (Palu, Arıcak) gibi il ve ilçelerde bazı Zazaların dillerine verdikleri isimdir. Bu anılan yörelerde yaşayan Zazalar kendilerne Kırd, yaşadıkları yöreye de Kırdane derler.^{[8][9][21][22][23][24]} İlk Zazaca mevlid olarak kabul edilen Mevlid'in yazarı Ahmedi Hasi de mevlidi için "Mewlıdê Kırdi" ifadelerini kullanmaktadır.^[25] Kırd ifadesi için dil bilimci David Neil MacKenzie, ismin milliyetten ziyade Zazaların sosyal yapıları ve yaşam tarzlarının niteliğini dile getirmek için kullanıldığını belirtmiştir. Örneğin; Iğdır yöresinde yaşayan Azeriler'in yaşam tarzı İranlılar ile çok yakınlık arz eder yörede yaşayanların bir kısmı Azeriler için "acem" ifadesini kullanır.^[26]
Kırmancki^[27]: Dersim / Tunceli, Erzincan, Bingöl (Kiğı, Yayladere) gibi il ve ilçelerde daha çok Alevi Zazaların dillerine verdikleri isim, eski kuşak da "Dımılki" ve "Dımıli" isimleri de kullanılmaktadır. Bu anılan yörelerde yaşayan Zazalar kendilerine Kırmanc, yaşadıkları mıntıkaya da Kırmanciye derler ve Sünni Zazalar için "Zaza", Sünni Kürtler için "Khurr", Alevi Kürtler için "Kırdas", Kürtçeyi ise "Kırdaski" olarak bilir.^{[8][9][28][29][30]} Ayrıca Sünni Zaza komşularına kendilerinden ayrılmış bir kol olarak gördükleri ve aynı dili konuştuklarından ötürü "Dereza" derler yani "amcaoğlu" denilmektedir.^[31]
Zonê Ma: Bingöl, Erzurum ve Varto gibi bölgelerde yaşayan daha çok Alevi Zazalar tarafından kullanılan konuştukları Zazacaya verdikleri "dilimiz" anlamına gelen isimdir. Kendilerine ise halkımız anlamına gelen "Şarê Ma" demektedirler.^[8][32]

Zazaca araştırmasının tarihçesi

Zazaca üzerine ilk araştırmalar 1856 yılında dilbilimci Peter I. Lerch'in derlemeleri ile başladı. Kırım Savaşında Ruslara esir düşen Osmanlı askerlerinin tutulduğu Roslow'a giden Lerch, buradaki Kürt ve Zaza askerler arasında gezerek Kurmancca ve Zazaca birçok derlemeler yaptı. Lerch, henüz dil bilgisel analize geçmeden bu çalışmalarını üç cilt halinde kitaplaştırarak sırasıyla 1856, 1857 ve 1858 yıllarında Rusça olarak yayınladı.^[33] Lerch, kitabının Almanca tercümesini de iki cilt halinde sırasıyla 1857 ve 1858 yıllarında yayınladı.^[34] Dilbilimci ve etnolog Robert Gordon Latham, Dr. H. Sandwith'in derlediği bir Zazaca sözlük listesini 1856^[35] ve 1860^[36] yıllarında yayınlamıştır. 1862'de Wilhelm Strecker ve Otto Blau tarafından Dersim Zazacasına ait bazı notlar yayınlandı.^[37] Daha sonra Friedrich Müller (1864)^[38] ve Albert van Le Coq (1903)^[39] Zazaca dilinden kaydetmiş olduğu bu beş sayfalık notun dilbilgisel analizi yapılmaksızın yayınlamıştır.(Bu zamana kadar adı geçen dilbilimciler Zaza dilinin, dilbilgisel analizini yapmadan Zazacayı Kürtçenin bir lehçesi olarak değerlendirdiler.) İranolog F.C. Andreas, meslektaşına (muhtemelen Emil Sieg’e) yazdığı Albert van Le Coq’un kayıtları üzerine 07.07.1909 tarihli mektubu Zazaca dilinin, Kürtçeye ait olmadığını belirtir.^[40][41]

1905/1906 yıllarında Alman dil bilimci Oskar Mann, Prusya Bilimler Akademisi tarafından batı İrani dillerinin dokümantasyonu ve dilbilimsel analizi için görevlendirildi. Oskar Mann, ortadoğu seyahatinde Zazacanın, Bingöl ve Siverek bölgelerinde o zamana dek yapılan en kapsamlı derlemesini gerçekleştirmiştir. Elazığ ve Siverek'de Zazaca dil kayıtları yapmıştır. Oscar Mann ilk olarak Zazacanın gramatik yapısını incelemiştir. Yaptığı dil bilimsel analizlerin sonuçlarını, Siverek'de iken gönderdiği mektubunda şu şekilde bildirilmiştir: "Daha evvel de tarafımdan savunulan görüş tasdik edildi, yani Zazacanın kesinlikle Kürtçe ile ilgisi olmadığını, turfan metinlerindeki Orta Farsçanın kuzey lehçesinin tüm garip fiil çekimlerini burada Zazacada tekrar görüyorum." demiştir.^[42]

Dil bilimci Oscar Mann, seyahatlerinde ilk olarak Zazalar'ın yaşadığı yerlerde, sonrasında İran ve Irak’ta kaldığı üç yıllık süre zarfında birçok irani dilin de kayıt ve analizini gerçekleştirmiştir. Zazaca, Goranca ve Lurca dillerinin gramatik yapısını inceledikten sonra Batı İrani Dillerin tarihi özelliklerini açıklığa kavuşturmuştur. O.Mann bu çalışmalarını "Die Tâjîk-Mundarten der Provinz Fârs" (1909) adlı eserinde kuzey ve güney grupları diye ayırdı.^[43] Oscar Mann'ın İrani diller üzerine yaptığı bu çalışmalar sonucunda, Zazacanın başlı başına bir dil olduğunu ve katiyen Kürtçe olmadığını başta bilimsel olarak ispat etti ve kuzeybatı diller grubuna dahil olduğunu ortaya koydu. Oscar Mann’ın oluşturduğu yeni batı irani dillerin tarihini sınıflandırma temeli iranistikte, dil biliminde günümüze kadar hâlen geçerliliğini sürdürmektedir.^[44]

Prusya Bilimler Akademisi, O.Mann'ın ölümünden sonra 1917 yılında İranolog Karl Hadank'ı onun eserini tamamlaması için görevlendirmiştir. O.Mann’ın Zazaca üzerine derlediği metinler, Karl Hadank'a yetersiz gelmiştir. Karl Hadank, Zazaca araştırmasını genişletmek için daha zengin dil materyali elde etmeyi planlamıştır. Hadank, 1932 yılında Suriye ve Irak’ta Zazaca metinleri kaydetmek için bir bilimsel araştırma seyahatine girişmiştir. Karl Hadank'ın Zazacayı araştırma arzusu, beraberindeki Kürt klavuzu Celadet Bedirxan’dan dolayı bir süre yerine gelmez. Karl Hadank bunu bir süre sonra fark eder ve Celadet Bedirxan'ın asıl amacını, not defterine şöyle kaydeder: "Emir Zazaları, Kürtlerden sayıyor ve hepsini kürtleşmiş olarak görmek istiyordu. Anlaşılan, benim Zazacaya bu kadar yakından ilgi ve alaka göstermem onun hoşuna gitmiyordu." diye yazmıştır.^[45] Karl Hadank’ın çalışmaları sonucunda yaptığı gramer analizleriyle beraber 1932 yılında Almanya'nın Leipzig şehrinde 'Mundarten der Zaza' adlı eseri kitap olarak yayınlamıştır.^[46]

Zazaca Dilinin dil bilimi tarihindeki yeri O.Mann’dan sonra (1906), V.Minorsky (1920), P.Tedesco (1921), Arthur Christensen (1921), K.Hadank (1926-32), G. Morgenstierne (1958), David. N. MacKenzie(1961–95), I.M.Oranskij(1963), J.Meyer-Ingwersen (1976), Gernot Ludwig Windfuhr(1989), V.S.Rastorgueva(1990), J.Gippert(1996) ve birçok yabancı dil bilimci araştırmacı tarafından incelenmiş olup ve aynı şekilde tespit edilmiştir.^[47]

1933'te Kürt dilbilimci Celadet Bedirxan, derlediği bazı Zazaca metinleri Hawar dergisinde yayınlayıp Zazacanın ağızları üzerine bazı karşılaştırmalar yaptı.^[48] 1977'de Kanat Kalashevich Kurdoev'in Zazacadaki cinsiyet ve sayılar üzerine bir çalışması yayınlandı.^[49] 1985 yılında Terry Lynn Todd Zazaca grameri üzerine bir doktora tezi yazdı.^[50] Todd'un bu eserine kadar modern anlamda kapsamlı bir gramer kitabı yayımlanmamıştı. Daha sonra 1998 yılında iki kapsamlı gramer kitabı yayımlandı.^[4]

Konuşan sayısı

Zazaca Dili, Doğu Anadolu’nun yukarı Fırat ve Dicle havzasında, sayıları kesin olarak bilinmemekle birlikte yaklaşık olarak 4 ile 6 milyon civarında kişinin konuştuğu dildir. Türkiye'de yaşayan Zazalar dışında özellikle Almanya, Fransa, Avusturya, İsveç, İsviçre ve Hollanda gibi Avrupa ülkelerinde yaşayan önemli sayıda Zazaca konuşan veya Zaza olan nüfus bulunmaktadır.^[51][52]

Sınıflandırma

Zazaca dilbilimsel olarak Hint-Avrupa dil ailesinin Hint-İran ana grubunun İran koluna aittir.^[53] Bir Batı İran dili olan Zazaca bu grubun kuzeybatı koluna mensuptur. Genel görüşe göre Kürtçeden ayrı olarak Gorani diliyle beraber Zaza-Gorani olarak adlandırılan genetik bir alt grubun parçasıdır.^[54][55]

Alman dil bilimci Jost Gippert^[56] ve LeCoq Beluçça ve Sengserceyi de aynı alt gruba ait saymış ve bu gruba tarihi Hyrkania bölgesini anımsatan Hyrkan dilleri (Gurgan, Cürcan) grubu adını vermiştir.^[57] Hazar Denizi kıyısında konuşulan Kuzeybatı İran dilleri ve Zazaca arasında da dilbilgisi ve sözcük dağarcığı bakımından önemli benzerlikler bulunur.

Zaza-Gorani'yi Kürt dilleri veya lehçeleri içinde sınıflandıran dilbilimciler de mevcuttur, ancak 20. yüzyıl itibarıylan bu sınıflandırmayı destekleyenlerin sayısında ciddi bir azalma meydana gelmiştir. Peter Lerch (1856-57)^[34], Friedrich Müller (1864)^[38], Albert van Le Coq (1903)^[39], E. B. Soane^[58] K. R. Ayyoubi ve I. A. Smirnova (1998)^[59] ve Gülşat Aygen^[60] gibi kimi dilbilimcilere göre Zazaca Kürtçenin bir lehçesidir.

Günümüzde Zazacanın dil biliminde yeri saptanmış olmasına rağmen özellikle Türkçe kaynaklarda, medyada, siyasette, geçmişteki yanlışlıklar kadar olmasa bile, Zaza Dili ve kimliği hakkında bir statükonun hala devam ettiği bilinilmektedir. Ön yargılar, bilgi ve kaynak eksikliği ya da siyasi zorlamalardan dolayı Zazaca Dilinin; Kürtçe Dilinin bir lehçesi yahut dili olabildiği ortaya sürülmüştür. Oysaki Zazaca Dilinin, Kürtçe ya da başka bir dile dahil olduğunu bilimsel açıdan kanıtlayabilen bir kaynak ya da çalışma bulunmamaktadır. Zazaca, Talişçe, Farsça ve Kürtçe gibi dillerin birbirine olan yakınlıkları, bir dili başka bir dilin lehçesi yahut alt dili olduğundan ötürü değil, akraba diller olduğu içindir. Aynı şekilde, Kürtçe dilinin bir Farsça dilinin bir lehçesi olduğu ileri sürülen görüşü için de geçerlidir. Sonuç olarak, aynı dil grubuna ait olmak, dilsel özelliklerin çoğunu paylaştığı ve de aynı kökenden geldiklerinden dolayıdır. İranolog Karl Hadank’ın da dediği "Farsça, mevcut(yaşayan) diğer İran Dillerinin yanında var olan bir dildir sadece, tüm İrani Diller'in anası değildir." sözü durumu özetlemektedir.^[61]

Ludwig Paul'a göre, Zazaca Kürtçeye nazaran Goranice ve ölü bir İran dili olan Azericenin^[4] yanı sıra Talişçeye de^[62] daha yakındır. Bugün Zazacaya en yakın diller Hazar Denizi'nin güney kıyılarında konuşulan Gilanice, Mazenderanca ve Talişçedir.^[63]

Ethnologue'a göre Kuzeybatı İran dilleri ve Zazacanın yeri:^[64]

Zaza-Gorani dilleri (6): Bacelani [bjm], Goranice [hac], Sarli [sdf], Şebeki [sdb], Kuzey Zazaca [kiu], Güney Zazaca [diq]
Kürt dilleri (4): Soranice [ckb], Kurmançça [kmr] , Kirmanşahi (Kelhuri) [sdh], Lekçe [lki]
Beluci dilleri (5): Belucice [bgp] [bcc] [bgn], Bashkardi [bsg], Koroshi [ktl]
Hazar İran dilleri (3): Gilaki [glk], Mazenderani [mzn], Şahmirzadi [srz]
Merkezî İran dilleri (12): Aştiani [atn], Zerdüşt Daricesi [gbz], Kuzeybatı Farsçası [faz], Gazi [gzi], Khunsari [kfm], Natanzi [ntz], Nayini [nyq], Parsi [prp], Parsi-Dari [prd], Sivandi [siy], Soi [soj], Vafsi [vaf]
Ormuri-Paraçi dilleri (2): Ormuri [oru], Paraçi [prc]
Semnani dilleri (4): Lasgerdi [lsa], Sangisari [sgr], Semnani [smy], Sorkhei [sqo]
Talış dilleri (16): Alviri-Vidari [avd], Eştehardi [esh], Gozarhani [goz], Harzani [hrz], Kabatei [xkp], Kajali [xkj], Karingani [kgn], Ho’ini [xkc], Koresh-e Rostam [okh], Maraghei [vmh], Razajerdi [rat], Rudbari [rdb], Şahrudi [shm], Takestani [tks], Talışça [tly], Yukarı Taromi [tov]
Sırası bilinmeyen (1): Dezfuli [def]

Harfler ve Ses Değerleri

X: Zazacada, Kurmancîde ve ayrıca Tatarcada ve Azericede kullanılır. Boğazdan gelen gırtlaksı bir H sesidir. Normal H sesinden biraz daha sert ve hırıltılıdır. H sesi hiçbir engele takılmadan çıkarken, bu ses boğazın üst kısmında titreşir. Arapçadaki Hı (خ) harfidir. Azericenin resmî harflerinden birisidir. İç ve Doğu Anadolu ağızlarında sıklıkla rastlanır. Örneğin: Baxmax (Bakmak) fiilinin okunuşu Baḥmaḥ şeklindedir ancak kelimenin içindeki h harfleri gırtlaktan ve hırıltılı olarak çıkartılır. Çaxmax (Çaḥmaḥ; Çakmak), Yanmax (Yanmaḥ; Yanmak)… Bu sesin Türkçedeki kullanımında çoğu zaman birbirlerine çok yakın kaynaklardan çıkan Arapçadaki Ha (ح) harfi ile olan farkı ortadan kalkmıştır (Ⱨ, Ḩ).
W: Zazacada, Kurmancîde ve ayrıca Tatarcada ve Türkmencede kullanılır. Açık bir V harfidir. Klasik V sesinden kesinlikle farklıdır. V harfinde dudaklar birbirine değerken, bu seste (W harfinde) tıpkı U sesinde olduğu gibi dudakların birbirine değmesi söz konusu değildir. Arapçadaki Vav (و) ve batı dillerindeki w sesi başlıca örneklerdir. Örneğin: Dawul (Davul), Hawlu (Havlu),Yawaş (Yavaş).
Ê: Zazacada, Kurmancîde ve ayrıca Gagavuzcada kullanılır. Uzatılarak okunan ince bir e sesidir. Bu harfe Kürtçe ve Zazaca kelimelerde yine yoğun olarak rastlanır. Türkçede sadece birkaç kelimede mevcut olduğu için kullanımı öngörülmemiştir. Ancak yine de dilimizdeki bir iki kelimenin okunuşu ile bir fikir edinmemiz mümkündür. Örneğin: Mêmur, Poêtika, Nêyzen, Têlif...
Î: Zazacada ve Kurmancîde kullanılır. Uzatılarak okunan ince bir i sesidir. Kullanımda İ harfindeki noktanın üzerine işâret koyulması çift noktalama gerektirdiğinden yalnızca düzeltme imi kullanılır, nokta düşer.
Û: Zazacada, Kurmancîde ve Türkçede kullanılır. Hafif uzatılarak okunan ince bir u sesidir. Doğru kullanım için kural olarak biraz uzatılması gerekir. Örneğin: Sükûnet, Mûris, Mûzip, Sûni…
Q: Zazacada, Kurmancîde ve ayrıca Tatarcada ve Azericede kullanılır. Anadolu Türkçesindeki gırtlağa yakın olarak çıkarılan kalın K harfini gösterir. Örneğin: Qomşu (Komşu)... Bazı Türki dillerde ise yine kalın K sesine yakın olarak gırtlaktan çıkarılan kalın bir G sesini karşılar. İç Anadolu ve Doğu Anadolu ağızlarında yaygın olarak kullanılır. Azeri Türkçesinin resmî harflerinden birisidir. Arapçadaki Kaf (ق) harfini karşılar. Örneğin: Qadın (Kadın) sözcüğünün okunuşu "Gadın" şeklindedir. Baştaki G sesi gırtlaktan ve kalın bir tonla söylenir. (Kimi lehçelerde ise ve bu sese oldukça yakın olan kalın gırtlaksı bir K sesi olarak okunur ve söylenir.)

Eklenen Harfler

Ķ: Gırtlaktan çıkan ve Q sesine oldukça yakın olan kalın bir K sesi olarak okunur ve söylenir. Örneğin: Ķurt, Ķoyun, Ķardaş (Kardeş). K sesleri gırtlaktan ve kalın olarak çıkarılır. Kazakça Қасқыр (Ⱪasⱪır: Kurt), Қой (Ⱪoy: Koyun) sözcüklerinde olduğu gibi. Bu sözcüklerdeki K sesleri gırtlaktan ve kalın olarak çıkarılır. Başkurtçadaki Ҡалын (Kalın) sözcüğünün çevirisi Ⱪalın olarak yapılır ve okunuşu Qalın (Kalın/Galın) biçimindedir. Baştaki K veya G sesi gırtlaktan ve kalın bir tonla söylenir. Türkçedeki İnceltme İmi ile yazılan bazı sözcüklerin okunuşunda aslında K harfinin de incelmesi söz konusudur. Örneğin: Ⱪar ve Kâr... Pek çok lehçe ve şivede Q sesine dönüşmüştür. Örneğin: Qayın (Kayın)… Yüzyıllarca Osmanlı Devleti tarafından yönetilmiş olan Tunus ve Cezayir Arapçasında Türkçedeki gırtlaktan söylenen K harfine benzeyen bir sesi karşılamak için noktasız ٯ harfi kullanılır.
Ḩ: Arapçadaki Ha (ح) harfidir. Boğazdan gelen gırtlaksı bir H sesidir. Normal H sesinden biraz daha kalın, boğumlu ve hırıltılıdır. H sesi hiçbir engele takılmadan çıkarken, bu ses boğazın orta kısmında titreşir. Örneğin: Maⱨrem (Mahrem)... Bu sese en uygun örneklerden birisi de Ⱨacı (Hacı) sözcüğüdür. Anadolu Türkçesinin halk ağzındaki ve Azericedeki kullanımında Arapçadaki Hı (خ) harfi ile olan farkı çoğu zaman ortadan kalkmıştır (X).

Zazacanın bütün Zazalar tarafından ortak kullanılan bir alfabesi henüz yoktur. Ancak yayınlarda çoğunlukla kullanılan Bedirhan alfabesidir. Günümüze kadar Zazacaya yer veren gazetelerin kullandıkları alfabelerin karşılaştırıldığı bir araştırmaya göre, 22 gazeteden 20'si Zazaca yayınlarında Bedirhan alfabesini kullanmıştır.^[65] Kronolojik olarak kullanılan alfabeler şunlardır:

Arap karakterli alfabe

1899'da Diyarbakır'da yayımlanmış olan Ahmedi Hasi'nin Mevlidi ile birlikte kullanılan bu alfabe dönemin Arap karakterli Kürt alfabesi ile aynıdır. Günümüzde dini içerikli kitaplar dışında bu alfabe pek kullanılmamaktadır. Bu alfabede normal Arapça alfabede olmayan şu harfler vardır:

پ : P

چ : Ç

ژ : J

ڤ : V (W ve Û için normal "و" harfi kullanılır)

گ : G

Bedirhan alfabesi

Modern Zazaca edebiyatıyla birlikte Zazaca yazınında Kürt dilbilimci Celadet Bedirhan tarafından geliştirlmiş olan latin karakterli Kürtçe alfabe kullanılmaya başlandı.^[66][67] 1996'dan beri Zazacanın standartlaştırılması üzerine çalışmalar yapan Vate Çalışma Grubu da yayınlarında Kürt alfabelerinden Bedirhan alfabesi'ni kullanmaktadır. Bu alfabe 31 harften oluşmaktadır:

A B C Ç D E Ê F G H İ Î J K L M N O P Q R S Ş T U Û V W X Y Z

Ê-ê E ve İ arasında, Fransızcadaki "é" sesine yakındır: été.

I-i Türkçedeki I hrfi olup, küçük yazılınca noktalı, büyük yazılınca noktasızdır.

Î-î Türkçedeki İ harfine denk gelir.

Q-q Arapçadaki "kaf" (ق) sesini verir: kanun, kalem.

U-u Türkçedeki U ve I arasında W+I sesini verir.

Û-û Türkçedeki normal U sesi gibidir.

W-w Azericedeki "w" sesini verir: watan

X-x Arapçadaki kalın H (خ) sesi ile Ğ (غ) sesini verir: xeber

Jacobson alfabesi

Bu alfabe Amerikalı dilbilimci C. M Jacobson'un katkılarından dolayı Jacobson Alfabesi olarak da bilinir. Alfabedeki 32 harf şunlardır:

A B C Ç D E Ê F G Ğ H I İ J K L M N O P Q R S Ş T U Û V W X Y Z

Bedirhan alfebesine göre Ğ harfi fazla olup, I-ı ve İ-i harfleri Türkçedeki gibi yazılır ve okunur. (î harfi de kullanılır. Örneğin hîni (hîyni gibi okunur) derken Hıni aynı sesi vermez.)

Zülfü Selcan Alfabesi

Zülfü Selcan tarafından hazırlanan ve 2012 itibarıyla Munzur Üniversitesi'nde de kullanılmaya başlanan Zaza Alfabesi, 8’i sesli ve 24’ü sessiz olan 32 harften oluşur:^[68] a, b, c, ç, (ḉ), d, e, ê, f, g, h, (ḥ), ı, i, k, (ḳ), l, m, n, o, p, (ṗ), q, r, (ṙ), s, ş, t, (ṭ), u, ü, v, w, x, ẋ, y, z, ẓ

Bunlardan bazı harfler Kuzey ve Güney lehçelerine göre farklı farklı okunur:

c = Kuzey [dz] / Güney [ʤ]

ç = Kuzey [ts] (kalın seslilerden önce: a, e, ı, o, u), [ʧ] (ince seslilerden önce: ê, i, ü), / Güney [ʧ]

ḳ [kʾ], ṗ [pʾ], ṭ tʾ = yalnızca Kuzey lehçesinde kullanılır (Güney lehçesindeki karşılıkları: k, p, t) ve bunları kh, ph, th şeklinde bileşik harflerle yazmak yanlış ve sakıncalıdır.

r, ṙ = Zaza dilinde her ikisi de ayırdedilir. r’nin uzatılan telaffuzu ṙ’dir.

s, ş = Kuzey lehçesinde kalın ( a, e, ı, o, u) seslerden önce kullanılırken, ş ince (ê, i, ü) seslerden önce kullanılır. Güney lehçesinde her iki durumda da ş sesini verir.

z, ẓ = Kuzey lehçesinde z, Güney lehçesinde ẓ. Noktalı z (ẓ) harfi Türkçedeki j sesini verir

ẋ = [ɣ] = ğ

Ağız grupları

Zazacanın üç ana lehçe grubu^[69]

Kuzey Zazacası

Merkezî Zazaca

Güney Zazacası

Dil sınıflandırma otoritelerinden biri olan SIL International'e göre Zazaca (zza) bir makro-dil (macrolanguage) olup iki (ISO 639 diq & kiu) ayrı dil olarak sınıflandırılıyor.^[70] Prof. Dr. Ludwig Paul^[71] ve Frankfurt Zaza Dil Enstitüsü’ne^[72] göre Zazaca üç ana lehçeye ayrılır, bunun yanı sıra özel bir konuma sahip olan ve hiçbir lehçe grubuna tam olarak dâhil edilemeyen geçiş ve kenar şiveleri de mevcut. Bölgeden bölgeye kelimeler çeşitli ses değişimlerine uğramışlardır, telaffuz farkından öte Zaza lehçeleri sözcük dağarcığında da farklılıklar gösterir. Zamanla bazı kelimeler önemini yitirmiştir, ya tam unutulmuştur ve başka kelime biçimlerine değiştirilmiştir ya da kullanımı ikinci veya üçüncü plana düşmüştür. Zazaların üç mezhebe (Şafi, Hanefi, Alevi) bölünmesi lehçelerin oluşmasına katkıda bulunmuştur. Zaza ana lehçelerinin arasında şivesel farklılıklar da var, bazı yöreler komşu dillerden daha çok etkilenebilmiştir. Örneğin Dersim ağzı fonetik bakımından hayli yenilikler yaşamıştır, bundan Ermenicenin sorumlu olduğu tahmin ediliyor. Aynı lehçe grubuna ait olan Varto şivesi bu değişimden uzak kalmıştır.

* Kuzey Zazacası (Alevi Zazalar tarafından^[69] ): Dersim, Erzincan, Gümüşhane (Kelkit), Varto, Hınıs, Tekman, Çat, Aşkale, Sivas (Koçgiri ve Karabel)

* Merkez Zazacası (Şafi Zazalar tarafından^[69] ): Palu-Bingöl, Hani, Elazığ, Piran (Dicle)

* Güney Zazacası (Hanefi Zazalar tarafından^[69] ): Çermik, Siverek, Gerger, Çüngüş * Kenar şiveleri: Mutki, Aksaray, Sarız * Geçiş şiveleri: Kulp, Lice, Ergani, Maden

Dağılımı

Zazacanın en yoğun olarak konuşulduğu yerler ve Zazaların en yoğun olarak yaşadığı yerler: # Tunceli (bütün ilçelerde) # Bingöl (bütün ilçelerde) # Elâzığ (doğu bölgesi,kuzeyi ve güneyi) # Diyarbakır (kuzey ve batı bölgeleri Çermik, Çüngüş, Ergani, Eğil, Dicle, Lice, Hani, Kulp, Hazro) # Urfa (Siverek, Hilvan ilçeleri) # Muş (Varto ilçesi) # Sivas (Zara, Ulaş, Kangal ilçeleri) # Adıyaman (Gerger ilçesi) # Erzincan (Merkez, Tercan, Çayırlı, Refahiye ve yer yer diğer ilçelerde ) # Batman (Batman, Kozluk) # Bitlis (Mutki, Tatvan) # Malatya (doğu bölgesi) # Ardahan (Göle'nin iki köyünde) # Aksaray (Ekecik bölgesinde 39 köyde) # Erzurum (Hınıs, Tekman, Aşkale, Çat ve yer yer diğer ilçelerinde )

Örnekler[değiştir

Kuzey

Güney ve Merkez

Anlam

doman

qeçek, qıc, tût, leyr

“çocuk”

nas kerdene

şınasnayış, sılasnaene

“tanımak”

bazar

bazar, kırê, kıri (< Erm. < Yun.)

“pazar”

sêr kerdene, nia daene, qayt k.

cı ra ewniyaene, cı onyayış

“bakmak”

werte (< Trk.)

miyan

“orta, ara”

thal

veng

“boş”

Kuzey, Merkez ve Güney lehçelerini birbirlerinden ayrı tutan karakteristik özellikler tespit edilebilir.

Kuzey lehçesinin en önemli özelliği k ve g ünsüzlerini bir ê veya i ünlüleri yanına geldiğinde palatize etmesidir (damaksıllaştırma). Fakat bu k/g sesini Hozat ve Kiğının bazı köyleri koruyabilmiştir.

Kuzey (genel)

çê

çêna

çêf (< Ar.)

cên-

cênc (< Trk.)

cêraene

Kuzey (azınlık)

kê

kêna

kêf

gên-

gênc

gêraene

Güney ve Merkez

keye

keyna

keyf

gên-

gênc

geyraene, geyrayış

gi/gı

Anlam

kız

keyif

almak (şmdk. zmn.)

genç

dolaşmak

dışkı

Örneklerdeki sözcükler Orta İranca, Eski İranca ve Eski Hintçede de k/g ile başlardı (örneğin Avesta/Sanskrit kenyā^[73] 'kız', Pehlevice gertīten 'dolaşmak').

Kuzey ve Güneyde iki boyutlu mastar varken (-ene fiil için, -ış isim için) Merkezde tek bir biçime indirilmiştir.

Kuzey ve Güney

Merkez

Anlam

vuriya-ene

vuriya-y-ış

değişmek

vuriya-y-ış

değişim

Bunun Farsçada karşılığı -en ve -ëš'tir (örnek: dānëst-en دانستن 'bilmek', dān-ëš دانش 'bilgi'), Pehlevicede -ten ve -išn^[74] (örnek: germ xwerišn 'sıcak yemek', xwerten 'yemek' fiili) olarak geçer. Türkçe -iş ile benzerlik tesadüftür.

Merkez Zazacasını öbür lehçelere karşı arkaik yapan Orta Çağ İrancasından kalmış yew 'bir' rakamanı kullanmasıdır.

Kuzey

Güney

Merkez

Anlam

jü, zû

jew (eril), jû (dişil)

yew (> yo)

bir

Partçada bu rakam ēw^[75], Pehlevicede ēwek ^Nişanyan olarak kayıtlı (Farsça/Kürtçe yek bundan türeme), ikisi Eski İranca eive- şekline dayanır. Farsçada sıfat ve isim türetme eki -ek^Nişanyan takılmıştır.

Dahi bağlacı her lehçede ayrı bir ses yapısı gösterir.

Kuzey

Güney

Merkez

Anlam

de, dahi

Diyarbakır Kulp’ta da ki, tek tük olarak Bingöl’ün de bazı ağızlarında zi ki şeklinde var. Bazı ağızlardaki ji varyantı ise Kürtçeden alınmıştır.

Merkez Zazacası (Palu-Bingöl ağzı ve kısmen Diyarbakır) kelimelerin sonunda Eski İranca ç'den (örn. Soğdca rōč 'gūn' ^Nişanyan) türemiş olan c sesini korurken Kuzeyde z veya dz'ye dönüşür, Güneyde j olur. Bu erteleme yabancı uyruklu kelimelerde de görünür.

Merkez

ruec/roc

zewec (< Ar.)

sac (< Trk.)

lac

vac-

dec

poc-

Güney

roj

zewej

saj

laj

vaj-

dej

pewj-

Kuzey

roz

zewez

saz

laz

vaz-

dez

poz-

Anlam

güneş

evlilik

sac

oğul

söylemek (istek kipi)

acı

pişirmek (istek kipi)

Palu ve Bingöl'de konuşulan Zazacayı esas alırsak, Merkez Zazacayı, Güney ve Kuzey Zazacadan farklı kılan bir özelliğide, ê ünlüsünün bazı biçim ya da sözcüklerde i olarak telaffuz edilmesidir.

Kuzey ve Güney

nêm

sêm

hirê

nê-

bıgêr-/bıcêr-

sıpê

miyanên/wertên

Merkez (çoğunluk)

nim

sim

hiri

ni-

bıgir-

sıpi

miyanin

Anlam

yarım

gümüş

üç

olumsuz öneki

almak (istek kipi)

beyaz

ortadaki

Bu ses Eski İrancada ve Eski Farsçada ei iken Avestada eē, Sanskritte ve Pehlevicede ē olarak seslenilirdi ^Wiktionary (örn. Avesta speēte-, Sanskrit śvēté, Pehlevice spēt 'beyaz').

Doğu-Dersim ile Palu-Bingöl ağızlarında da ê ünlüsü kelimenin başında ve arasında ye şeklinde telaffuz edilmektedir.

Normal Zazaca

Değişmiş Zazaca

Anlam

dês

dyes

duvar

asmên

asmyen

gökyüzü

Güney Zazacasında ve bazı geçiş şivelerine özel olan isim ve sıfat tamlamalarında izafet -o ve -ê, -a ile tamlanan isim arasına 2. halinde (dolaysız nesne ile ergatif halinde özne hariç) "-d-" ’nin girmesi:

Kuzey

Merkez

Güney

Anlam

lazê mı lazê to rê vano

laci mı laci tı ri vun

lajê mı lajdê to rê vano

oğlum oğluna diyor

Aynı d biçimi, Batı-Dersim dışında Kuzey’deki diğer ağızlarda 2. şahısta kullanılan d-dir: dey, dae, dinan (dine) “onun (eril, dişil), onların”.

Merkez Zazacayı Kuzey ve Güney Zazacadan farklı kılan bir özelliğide, belirsizlik tanımlığı (article) -ê, Merkez’de (-êk).

Kuzey

Güney

Merkez

Anlam

rozê

rojê

rocêk

bir gün

Farsçada -ī şeklinde mevcut (örn. rūzī روزی “bir gün”). Kürtçede Merkez Zazacasında gibi -ek/-êk'tir, yukarda değinilen isim ve sıfat türetme eki -(e)k ilave edilmiştir.

Bir de Merkez Zazacadaki çoğu ağızlarında iyelik bağıntısının eril -i, dişil -ê ~ -ay olduğu, bazı ağızlarda ise dişil ve eril bağıntısı ekinin -ê'de eşleştiği görülmektedir.

Kuzey ve Güney

Merkez

Anlam

embazê mı

embazi mı

(erkek) arkadaşım

embaza mı

embazê mı

(kız) arkadaşım

Güney Zazacada tek heceli fiil takıları şimdiki zamanda çekimlenen fiille bitişik şekilde kalır, Örneğin; Çermik kê ber a beno, Bingöl ve Tunceli(Hozat) ber bena a "kapı açılacak."
Kuzey Zazacanın, ağızlarının içinde var olan Dersim Zazacası, Doğu-Dersim (Mameki, Güney-Pülümür, Mazgirt ve Nazimiye) ve Batı-Dersim(Çemişgezek, Hozat ve Ovacık) ağızlarından oluşur. Kuzey Zazacanın Dersim ağızlarındaki en belirgin özelliğide, sızıcı seslerden olan s : ş ve z : j ile beraber patlamalı-sızlamalı ç [tsh : tšh], c [dz : dž] ve çh [ts : tš] ünsüzlerinin ses biriminde değişke ya da çevresel üye olarak karşı karşıya olmasından dolayı meydana gelen yeni bir ses yapısının sahip olmasıdır. J ve ş sesleri yalnız belirli koşullar sonucunda, i, ü veya ê nin damaksıl varyantı [ye]’den evvel gelince ortaya çıkar.

Diğer ünlü harfler önünde yer alan s yada z sessizlerinden ötürü ç, c ve çh ünsüzleri de tsh, dz ve ts şeklinde belirmiştir. Dersim ve Erzincan’ın çoğunda ve Tekman'da, kısmen Hınıs'da, Koçgiri'de ise Çarekan ağzında bu özellik vardır.

Normal Zazaca

şane

siya

zıwa

ca /dja/

çı /tşı/

Varto ağzı

şane

sia

züa

ca /dja/

çı /tşı/

Dersim ağzı

sane

şia

jüa

ca /dza/

çı /tsı/

Anlam

tarak

kara

kuru

yer

Bu özelliğin kazanılmasında Ermenice dilinin de payı olduğu söylenilebilir.

Diyarbakır-Çermik ve Adıyaman-Gerger’in bazı ağızlarının ses yapısı kısmen Dersim’inkinden farklıdır: ş ve j seslerinin hiç bulunmaz ve de ç ve c ünsüzlerinin bilinen /tş/ ve /dj/ şeklinde telaffuz edilir. (bak. Keskin (2008: 163)

Dilbilgisi

Zazacanın komşu dillerle etkileşim içinde olmasına rağmen Orta İrani dönemden bu yana dilbilgisel olarak ve miras sözcükler açısından yapısını gayet iyi koruduğu söylenebilir. Komşu veya egemen dillerden kelime alışverişi dışında dilin diğer alanlarında fazlasıyla etkileşim gözlenmemektedir. Kültürel açıdan da yerli halk olarak komşu halklarla birçok ortak özelliği taşımaktadır. Bulunduğu ve geliştiği şartlara göre değerlendirilecek olursa, zengin bir kelime dağarcığına sahiptir.

Dilin ses yapısındaki ünlüler olan a, e, ê, ı, i, o, u, ü/û, Güney Zazacasında olan û hariç genelde kısa telaffuz edilmekte ve ünlülerde uzun : kısa karşıtlığı yoktur. Bazı ağızlardaki ö ünlüsü -ew- çift ünlüsünden dönüşmüştür (> öw~ öy), örn. Doğu-Dersim dewe, Batı-Dersim döwe ~ döe “köy” veya komşu heceden etkilenmeden ötürüdür, örn. Bingöl-Genç yeno > yön “geliyor”. Tarihsel gelişme açıdan e, ı, u ünlüleri Eski/Orta İrancanın kısa a, i, u’nun, a, ê, i, o, û/ü ise Eski İranca uzun ā, ai (> Oİ ē), ī, au (> Oİ ō), ū ünlülerin devamıdır.

Eski İrani dönemin sonuna doğru ve orta İrani dönemin başlagıcında gerçekleşen geçmiş zamanın kuruluş şekliyle çoğu orta İrani dilde, geçmiş zaman edilgen ortaç (participle perfect passive) soneki -ta- ile oluşturulan fiil çekimin sayesinde meydana gelen biçim-sözcükdizimsel (morphosyntactic) bir fenomen olan bölünmüş ergatiflik (split ergativity), yani tüm geçmiş zaman şekillerinde geçişli fiillerde öznenin bükünlü halde belirtilmesi, nesnenin yalın halde olması, İrani dillerde ayrıca fiilin ergatif alanda da nesneye göre çekimlenmesi, bugün de Zazacada varlığını sürdürmektedir . Örn. Ez ey anan, o mı ano. “ben onu (eril) getiriyorum, o beni getiriyor”, geçmiş zamanda ise mı o ard, ey ez ardan “ben onu getirdim, o beni getirdi” şeklinde çekilir.

Çağrı hali diye bilinen vocative’i saymayacak olursak, Zazacada olan 2 hal (yalın, casus rectus, ve bükünlü casus obliquus) de Orta Batı İrani dönemden kalmadır.

İsim tamlamasında belirten isimde olduğu gibi, sıfat tamlamasında da sıfat isimden sonra gelir, sıfat da isimle birlikte çekilir, örn. her-o gewr "gri eşek", her-ê gewri "gri eşekler", her-an-ê gewr-an "gri eşekleri(n)

Eski ve Orta İrani dönemden kalma diğer bir özellik de, fiilin edilgen çatısı (diathesis, voice) mürekkep şekilde (bireşimsel, synthetic), yani yardımcı fiil olmaksızın da sınırlı fiillerle kurulması. Eski Hint-İrani edilgen soneki -ya, Pehlevicede bulunan -īh- şekline yansıması Zazacada -i- ile mevcut: Nan werino (weriyeno). “ekmek yeniliyor”.

İsim ve şahıs zamirlerinden öte fiil çekiminde de Merkez ve Güney’de 2. ve tüm şivelerde 3. kişide de eril ve dişil olarak cinsiyet farkı belirmekte: O vano, a vana “o (erkek) söylüyor, o (bayan) söylüyor”. Şahıs zamirlerinde ise tipik Batı İrani yapısı belirmektedir: yalın hal : bükünlü hal: ben ez : mın, sen tı : to, o (eril) o : ey ~ i ~ yı, o (dişil) a ~ ya : ae ~ ay ~ yê; biz ma : ma, siz şıma ~ sıma : şıma ~ sıma, onlar ê ~ i : inan ~ ine

İşaret zamirlerinde aslen 3 boyutlu yakınlık derecesi belirtilse de (Örn. o, n-o, e-n-o; Türkçede de olduğu gibi o, bu, şu), genelde kullanılan 2 derece var. Uzak derece için olanlar 3. şahıs zamirleri o, a, ê’ye denk düşerken, yakın derece için Kuzey ve Güney-Zazacasında n- önekiyle no, na, nê; ney, nae, ninan; bükünlü halde niteleyici (attributive) işlevde (n)ê, (n)a, (n)ê, örn. vengê nê heri / heran “bu eşeğin / eşeklerin sesi” iken, Merkez Zazacasında yakın derece için genelde en- ~ ın- kullanılır. Kuzeyde a-, Güneyde e- eki çok yakın derece için genelde niteleyici şekilde kullanılır, örn. eno ~ ano lacek “şu oğlan”.

Fiilde şimdiki zamanda belirgin olan bildirme, emir ve istek kipi mevcut; istek kipinde (subjunctive) olan özellik, Eski ve Orta İrani dönemde olan fiil kökeninin bu kipe yansımasıdır. Örn. Beno “götürüyor”, berd “götürdü”, eke bero “götürse”; ber- < Eski İranca bar-, proto Hint-Avrupaca *bher-.

Görülen (hikâyeli) geçmiş zamanda (imperfect) tüm şahıslar için kullanılan sonek -êne (~ -ên, -ê), örn. şiyêne, diyêne “giderdi-, görürdü-” de Partçada olan Past Optative ahēndē(h) ile alakalı olması muhtemel.

Çoğu Hint-Avrupa dillerinde var olan fiil takıları (preverbs) Zazacada iki şekliyle mevcuttur: Eski Hint-İrani döneminden kalma kimi yön belirten zarfların o dönemde de cümlede fiile yakınlaşarak erişmesi ve fiille bütünleşmesiyle oluşan fiil takıları, örn. ni-šad (< sad- “oturmak”) “(aşağıya doğru) oturmak“ > Zaz. nış-/nıştene “inmek”; ā-bar- “getirmek, ‘geriye götürmek’ ” (< bar- “götürmek”) > Farsça aver-آور/avurden آوردن, Zaz. ar-, an-/ardene “getirmek”. Kalıntı takıların bulunduğu fiiler sınırlı bir şekilde mevcut ve dilde takı olarak algılanmamakta. İkincisi ise, göreceli olarak Zazacanın kendince yeni oluşturduğu otuza yakın fiil takısı, örn. temel fiil kerdene “yapmak”: a-kerdene “açmak”, ra-kerdene “sermek”, ro-kerdene “dökmek”, de-kerdene “doldurmak”, we-kerdene “ateş yakmak”, tıra-kerdene “sürmek, takmak”, pede-kerdene “batırmak”, cêra-kerdene “ayırmak”, cıra-kerdene “kesmek (gövdesinden ayırmak)”, têra-kerdene “etrafa yaymak; uyandırmak”, tede-kerdene “saymak, saygı göstermek”, têro-kerdene “karıştırmak (kâğıt)”, werê-kerdene “urgan, ip vs. dolayarak bağlamak”. Nıştene “inmek” anlamında kullanılırken, “oturmak” için ro-nıştene kullanılır. Bazı fiilerde yön belirten fiilsel ön edat diyebileceğimiz (verbal preposition) [e]ra, [e]ro biçimler de mevcut (bazı ağızlarda sadece kalıntı olarak bulunur veya kaybolmuştur): cı daene “(birine bir şey) vermek” : era cı daene (dan- ra cı) “dayamak”, ero cı nıştene (nışen- ro cı) “binmek”.

Zamirler

Kişi

Zazaca

Talişçe ^[76]

Kurmanci

Farsça

Türkçe

Kişi Zamirleri

1.Tekil.

āz

men

ben

2.Tekil.

tı

tə

tu,tı

sen

3.Tekil.

ū, ān

o (eril)

3.Tekil.

êw

o (dişil)

1.Çoğul.

ama

mā

biz

2.Çoğul.

şıma

şəma

hun

şomā

siz

3.Çoğul.

avon

ew, ewna

işān, inhā

onlar

İyelik Zamirler (Eğik Zamirler) / Erjatif

1.Tekil.

mı(n)

mə

min

men

benim, bana, beni

2.Tekil.

tə

senin, sana, seni

3.Tekil.

wî

ū, ān

onun, ona, onu(eril)

3.Tekil.

wê

onun, ona, onu(dişil)

1.Çoğul.

ama

mā

bizim, bize, bizi

2.Çoğul.

şıma

şəma

şomā

sizin, size, sizi

3.Çoğul.

inan

avon

wan

işān, inhā

onların, onlara, onları pl.

Farsça/Talişçe ā ve a'nın Zazaca/Kurmanci de a ve e olarak yansımasına dikkat edilmeli (örnek: Farsça barf برف "kar", Kurmanci berf), yani Talişçe av zamiri de Zaza/Kurmanc alfabesinde ev olarak yazılır.

Söz varlığı

Hint-Avrupa dilleri karşılaştırmasi

Sayılar

Hint-Avrupa ailesindeki bütün sayılar aynı kökenden gelmektedir. Zazaca ve Farsçanın aynı dil grubunda yer almalarından dolayı sayıları benzerlik göstermektedir. Aynı kökten gelen Zazaca ile Farsça arasındaki benzerlik ve farklılıklar ise Latinceden türeyen Fransızca, İtalyanca ve İspanyolca ya da Almanca ve İngilizce arasındaki ayrılıklarla karşılaştırılabilir.

Sayı

Zazaca

(1)

yew/ju

yek

odin

ena

uno

eins

one

yek

(2)

dı

dva

dyo

due

dos

zwei

deux

two

(3)

hirê

tri

tria

tre

tres

drei

trois

three

sê

(4)

çar

çahar

çetyre

tesera

quattro

cuatro

vier

quatre

four

çar

(5)

panc

penc

pyatʹ

pende

cinque

cinco

fünf

cinq

five

pênc

(6)

şeş

shestʹ

eksi

sei

seis

sechs

six

şeş

(7)

hewt

heft

semʹ

epta

sette

siete

sieben

sept

seven

heft

(8)

heşt

vosemʹ

okto

otto

ocho

acht

huit

eight

heşt

(9)

new

noh

devyat

ennia

nove

nuevo

neun

neuf

nine

neh, noh

(10)

des

deh

desyatʹ

dheka

dieci

diez

zehn

dix

ten

deh

(20)

vist

bist

dvadtsatʹ

eíkosi

venti

veinte

zwanzig

vingt

twenty

bist

Benzer kelimeler

Hint-Avrupa dil ailesine bağlı olan Zazaca başta Farsça olmak üzere, kendisiyle aynı kökten gelen ve akraba dilleri olan Rusça, Yunanca, İtalyanca, İspanyolca, Fransızca, Almanca ve İngilizce ile benzerlikler arz eder. Tüm Hint-Avrupa dilleri gibi Zazaca da kökensel olarak Proto Hint-Avrupa diline dayanır. Aynı zamanda diğer İran dilleri ile birlikte Proto İran dilinden türemiştir.

Örneğin; Dersim bölgesindeki Zazalar, inmek veya yere basmak kelimesini Farsçayla daha fazla uyum gösteren "payne Xard biyene" kalıbıyla ifade ederler. Zazacada payn, ayak tabanı; Xard, yeryüzü; biyene ise olmak anlamını taşır. Bu kelimeler karşımıza Farsçada pay (پاى), ayak; arz (ارض), yeryüzü; buden (بدن), olmak şeklinde çıkarken İngilizcede foot, ayak; earth, dünya; being ise olmak şeklinde çıkar. Bu özelliğini tarihsel açıdan da görmek mümkündür ve bu bakımdan geçmişte bir zamanlar konuşulan ama şimdi konuşulmayan Hint-Avrupalı dilleri, bir köprünün iki yakayı birbirine bağladığı gibi, etimolojik yakınlığıyla kendine bağlar. Sarmatça, Avesta dili ve Behistun yazıtlarındaki diller Zazacayla akrabadırlar.^[77][78]

Zazaca

karşılık

Pi, Pêr

Bav

Pidar

Otec

Pateras

Padre

Pére

Vater/Pater

Father

Baba

Mae, Mare

dayik, dê

Mam/Mader

Mat

Mana

Madre

Mère

Mutter

Mother

Anne

Bıra

bra

Brader

Brat

Adelfos

Fratello

Hermano

Frére

Bruder

Brother

Erkek Kardeş

Name

nav

Nam

Imja

Onoma

Nome

Nombre

Non

Name

İsim/Ad

Men

Ego

Ich

Ben

Esei

Ti/Te

Te/Ti/Tu

Tu/Toi

Thou

Sen

Emais

Noi

Nos(otros)

Nous

Wir

Biz

Mı

min

Men

Moj

Mou

Mio

Mon

Mein

Benim

Tvoe

Tuo

Ton

Your

Senin

Ya Eya,

belê

Beli

Nai

Sí

Vui

Yes

Evet

Nê, Ni

na, ne

Ochi

Non

Nein

Hayır

Gırd, Pil

Gir, Girs; Mezın

Bozorg/Gatte

Gromnji

Megálos

Grande

Gran

Grande

Groß

Great

Büyük

Meyis

Mêş

Meges

Moskit

Miga

Mosca

Moustique

Mücke/Moskito

Mosquito

Sivrisinek

Giz

Dêw

Gevel,

Gigant

Gigas

Gigante

Geant

Gigant

Giant

Dev

Astare

stêrk

Sitare

Zvezda

Astéri

Astro

Estrella

Astre

Stern

Star

Yıldız

Menge; Aşme

Meh; heyv

Mah

Mesjac

Mí̱nas

Mese

Mes

Mois

Mond

Month

Miyan

Nav, Navber

Meyan

Sredno

Meso

Mezzo

Medio

Moyen

Mitte

Middle

Orta

Viya

Bî

Bîwe

Vdova

Vedova

Viuda

Veuve

Witve

Widow

Dul

Rız

rız

Berinc

Ris

Rizi

Riso

Arroz

Riz

Reis

Rice

Pirinç

Sole

xwê

Nemek

Sol

Alas

Sale

Sal

Sel

Salz

Sal

Tuz

Newe

Nû

Nev

Novyi

Néos

Nuovo

Nuevo

Nouveau

Neu

New

Yeni

Lew

Lêv

Leb

Guba

Cheíli

Labbro

Labio

Lévre

Lippe

Lip

Dudak

Nıng

Podnožie

Pódi

Piede

Pata

Pied

Fuß

Foot/Leg

Ayak

Burew

Birû

Ebru

Brov

Brau

Brow

Kaş

Sine

Sing

Sine

Sunduk

Sitérno

Seno

Sein

Göğüs

Nake

Navokj

Naf

Pup

Afalos

Ombelico

Ombligo

Nombril

Nabel

Navel

Göbek

Dı/De

lı/de

Der

Bei

-de/da

Ğezale

xezal

Gazal

Gazel

Kazélla

Gazzella

Gacela

Gazelle

Ceylan

Dızan, dından

dıdan

Dedan

Zub

Dónti

Dente

Diente

Dent

Zahn

Dental

Diş

Pırd

pır; pird

Pal

Most

Géfyra

Ponte

Puente

Pont

Brücke

Bridge

Köprü

Verg

gurg

Volk

Lobo

Wolf

Kurt

Kerge

mırişk

murğ

Kurica

Kotópoulo

Küken

Chicken

Tavuk

Rae

rê

Rah

Doroga

Drómos

Strada

Ruta

Rue

Route

Road

Yol

Ban

xani / mal

Bina

Bâtiment

Baun

Build

Ev(Hane)

Merg

mırın

Mord

Mertvyi

Morto

Muerto

Mort

Mord

Murder

Ölü/Ölmek

Merdem

meriv, mırov

Merd

Muž

Maschio

Macho

Mari

Mann

Man

Adam

Merre

mışk

Mosh

Mysh

Mouse

Maus

Mouse

Fare

Ver

berî; pêşi

Ber

Vront/Pered

Pro

Fronte

Frente

Ventral/Avant

Vor

Front/Pre

Ön

Bad

Vater

Vento

Viento

Vent

Wind

Rüzgâr

Raşt

rast

Rast

Pravo

Ritto/Ragione

Recto

Droit

Recht

sağ

Sağ

Vıle

Kulilk

gol

Vyroslo

Fiore

Flor

Fleur

Blume

Flower

Çiçek

Nêm

niv

Nem

Imi

Semi-

Semi

Demi

Hemi-/Semi-

Yarım/Yarı

Farsi

Türkçe

Gileki

Zazaki

Awe

Ab Tengi Kerden

Susamak

Faşkal Av

Teyşan,Têsan biyaene

Ab ez cah keşiden

Kuyudan su çekmek için gerekli -v- şeklindeki aletin adı

Du xale,gaç

Gaçık

Ab demağ

Sümük

Zak

Çhılm, zux

Ab dehan

Salya, Tükürük

Filik

Gılêzi, tü, aliye

Ab dide

Göz yaşı, alçak gönüllü bakış

Aw çumus

Hêstır, isire

Ab raket u saket

Durgun su

Mande aw

Awa mendiye

Ab gıl, alud

Kirli çamurlu su

Tül aw

Awa lemişte, zadıkıne

Ab mast

Yoğurt suyu

Keyal aw

Awa masti, awdoe

Atiş

Ateş

Taş

Adır, ar

Axer, ağbet, serencam

Son, sonuç

Axera sar

Axıri. Peyniye

Adem çaq u ferbih

Tombul, şişman adam

Babraz

Goştın

Adem deraz, lendehur, bi mesraf

İri yarı adam

Ardal

Dest u pai

Astin

Elbise kolu, ten, etek

Tilif

İsti

Asiyab desti

El değirmeni

Aseye, das aseye

Dıstarri

Aşti

Barış

Aşt

Aştiye

Aşgal

Çöp, çer çöp

Rute

sılond

Ağel, Ağul

Ağıl

Malge

Gorre

An çiz, felan çiz

O şey

Hakarey

O çi

Riz avar kerden

Yıkmak

Dakalas an

Rıjnaene

Miaverem

Getiriyorum

Havaram

Ez anane

Biyaverem

Getireyim

Biyaram

Ez biari

Mi averdem

Getirirdim

Haverded bum

Mı ardêne

Averde budem

Getirmiştim

Biyardah bum

Mı ardi bi

Ez kodam rah, koca

hangi yoldan

Kami rah

Kamci rae

Oftaden

Düşmek

Katan

Waro gınaene, Kewtene

Efşanden

Serpmek, dağıtmak

Şondan

Pışkıtene

Eknun, hala

Şimdi, hala

İse

Nıka

Umid

Umut

Nanje

Umıd

İncaha

Buralar

İyan

İtyay, Nacay

İnqeder, kemi ez çizi

Bu kadar, birşeyden az

Hançey, hanei

Hende

Baran

Yağış

Varaş, baraş

Varan, varış

Baran mi barid

Yağmur yağıyor

Varaş vare

Varış/Varan vareno

Darem ber mi gerdem

Dönmekteyim

Vagerdesederem

Ezo geyrenan a

Baz hem, du bare

Tekrar, yine

hande

Anci, reyna

Berader

Kardeş

Abrar

Bıra

Ber xizanden, bolend kerden

Yükseltmek, ayağa kaldırmak

Varasanen

Berz kerdene, Werznaene

Berf barid

Kar yağıyor

Varf ba varas

Vewre Varena

Boriden

Kesmek-ayırmak-kopuk

Ben

Bırrnaene

Bozorg şoden

Büyümek, erişkin olmak, irileşmek, başkan olmak

Pille vabaon

Pil biyaene

Bestankar, delepkar

İstekli, alacaklı

Qarze xa

Waştoğ

Beliden

Yutmak

Fabarasan

Qult kerdene,Rıqılotnaene

Bolend kerden

Kaldırmak, yükseltmek

Jaora gutan

Berz kerdene

Benefşe

Menekşe

Mişin

Menemşe, bınewşe

Koku

Uffa,Uffye

Boe

Bute

Çalı, geven

Gavand, abarak

Gone

Biyaid

Gelin

Beyey

Bêrê

Bişter, ziyadter

Çok fazla

Veştar

Vêşêri, zêdêri

Eblaq

Alacalı

Kalaç

Belekın

Ez pa derd amaden, xeste şoden

Yorulmak, bıkmak

Va katan

Qefeliyaene, kewtene

Ez pa derd averden, xeste kerden

Yormak, bıktırmak

Vargentan

Qefelnaene, xêğ kerdene

Pertab kerden

Fırlatmak, atmak, bırakmak

Tuadan

Eştene, partav kuwıtene

Porsiden - Sual kerden

Sormak

Vapursen

Persaene, Pers kerdene

Girdu

Ceviz

Gardakan

Goze

Gerdiden-Geşten

Dolaşmak, dönmek, tur atmak

Gardasan

Geyraene

Gerdanden

Döndürmek, değiştirmek

Gardanen

Çarnaene

Gorosne, guşne

Açlık

Vaşna

Veyşan, gest

Mirevem bazar suzan migrem

Pazara iğne almaya gidiyorum

Şunam bazar darzan haginam

Şonan suke/bacar derzine herinenan

Gırye

Ağlama

Borme

Bermayış, berbış

Girye kerden

Ağlamak

Burme gudan

Bermaene, berbaene

Girye mikoned

Ağlayan

Burme kuna

Bermeno/bermena

Goften

Söylemek

Gutan

Vaten

Bazı kelimeler ve Türkçe karşılıkları

Zazaca

Türkçe

Namê to çıko/çıto/çıçiyo?

Adın ne?

Name şıma çıko/çıto/çıçiyo?

Adınız nedir?

Tı çend serriya / Tı çend serriya?

Kaç yaşındasın?

Senêna, weşiya? / Çıturia, wesa? / Tı senina hola?

Nasılsın iyi misin?

Se kena, weşiya?

Nasılsın, iyi misin?

Tı weş be / merxudar be

Sağol (teşekkür).

Teşekur kenan / Homa razi bo

Teşekkür ederim.

Homa to ra razi bo

Allah senden razı olsun.

No çıko? / No çıçiyo?

Bu nedir?

Tı se kena?

Ne yapıyorsun?

Şıma xeyr amey

Hoş geldiniz

esto (eril) / esta (dişil)

var

çino/ çıniyo (eril) / çiniya (dişil)

yok

Eya

evet

Nê

hayır

şo

git

bê

gel

vace

söyle

Tı se vana

Ne diyorsun?

keye / çê

ev; aile

Renkler

Zazaca

Türkçe

Kurmancca

khewe/

mavi

hêşin

kho

yeşil

kesk

gewr

gri

gewr

zerd

sarı

zer

sur

kırmızı

sor

sıpê

beyaz

sıpi

şiya

siyah

reş

qewa

kahverengi

qehweyi

khez

sarışın (insanlar için)

çil

Akrabalık

Zazaca

Türkçe

Kurmancca

maye

anne

dayık / de

baba

bav

waye

kız kardeş

xwişk / xang

bıra

erkek kardeş

bra / brang

may û pi

ebeveyn

de û bav

ded

amca

nacniye

amcanın karısı

amojin

xal

dayı

xal (köken: arapça)

xalcêniye

dayının karısı

emıke / amıke

hala

met (köken: arapça)

xalıke

teyze

xalti (köken: arapça)

veyve

gelin

bûk

zama

damat

zava

Bazı kelimeler ve Türkçe, İngilizce, Farsça karşılıkları

Zazaca

Türkçe

İngilizce

Farsça

Kurmancca

Soranca^[79]

balışna

yastık

pillow

bâleş

balif

Serin

şayene

yapabilmek

can

şuden (olmak fiilinin şimdiki zaman hali)

tevanisten

kanin/karin/şa kırın

twanin

tiya-uca

ora-bura

there-here

anca-inca

wıra-vıra

êre, lewê

şıma kendêne

(Siz) yapıyordunuz

You were doing

(şoma) mikerdid

we dıkır

(êwe) detankırd

o nêşeno

O yapamıyor.

He can't

u nêmituned

ew nıkare/nıkane, ew neşêt (güneydoğu lehçeleri), ew şa nake (batı)

ew natwanêt

herinayene

satın almak

to buy

xariden

kırin

esto

var

available

hest

heye

masayene

şişmek

to swell

Amasadan

perçıftın

bermayene

ağlamak

to cry

gerye kerden

gırin/gıriyan

gırin

şımıtenene

içmek

to drink

aşamiten

vexwarın/vexwartın

xwardınewe

mı rê

bana

to me

beraye men / beram

jı mın ra / jı bo mın

bo mın / bom

to rê

sana

to you

beraye tu / berat

jı te ra / jı bo te

bo to / bot

şıma rê

size

to you

baraye şuma / beratan

jı we ra / jı bo we

bo êwe / botan

ma rê

bize

to us

baraye ma / beraman

jı me ra / jı bo me

bo ême / boman

biya!

Getir!

Bring!

bavar!

bine!

bıhêne!

Ewro tı çıturiya?

Bugün nasılsın?

How are you today?

Emruz to çetori?

İroj tu çawani? (diğer yöreler: çıtoni? çıngi? çerri?)

emro to çonit?

waştene

istemek

to want

xâsten

xwastın

mardene

saymak

to count

Şamorden

hêjmartın

hêjmardın

Namê şıma çıyo?

Adınız nedir?

What is your name?

Name şoma çist?

Nave we çıye?

Nawi êwa çiye / Nawtan çiye?

raresnayene

yetiştirmek

bring up

resaden

gırewtene

almak

take

gireften

gırtın

kerdene

yapmak, etmek

kerden

kırın

kırdın

merdım

adam, insan

people

merdum

merıv

merdım

estor

horse

asp / astar

esp / hesp

esp

engure

üzüm

grape

engur

tırı

tıre

ardene

getirmek

bring

averden

anin

hênan / awırdın

homa

tanrı

god / deity

xoda

xwade / xwede

xwa, xwade

engışte

parmak

finger

angoşt

tıli

engust, pence

mase

balık

fish

mahi

masi

tari

karanlık

dark

tarîk

tari

vızêr

dün

yesterday

dirouz

doho

dwênê

waşti

sözlü / nişanlı

fiance

nâm-zad

dergist

desgir

awe

water

âb

xoz

domuz

pig

xok

beraz

Zaza edebiyatı

Tarihte, Zazaca hakkında ilk metinler, bilimsel Alevilik üzerine İsa Beg bin Ali, tarafından yazılmış Zazaca el yazmasıdır. Bu el yazması Osmanlılar tarafından yazmalarda kullanılan, Nesih yazı tipinde yazılmıştır. El yazmasının birinci bölümünün birinci sayfasında tarih olarak, Hicri 1212 tarihi yazılmış olup Miladi olarak 1798 yılına tekabül etmektedir.^[80]

Osmanlı-Rus (Kırım Savaşı) sonucununda esir düşen Zaza kökenli askerler arasında dolaşarak araştırma ve derlemeler yapan dilbilimci Peter Lerch 1857 yılında Petersburg’da bunları yayınlamıştır.^[81] Daha sonraki tarihlerde A. V. Le Coq gibi bazı dilbilimciler tarafından da bazı Zazaca metinler derlenmiştir.

Zazaca yazılmış ve klasik Zazaca edebiyatının başlangıcı sayılabilecek ilk kitap Ahmedê Xasî tarafından yazılan ve 1899'da Diyarbakır'da yayınlanan "Mewlid" eseridir. Zazaca yayınlanmış ikinci kitap da yine "Biyîşa Pêxamberî" isimli bir mevlid olup, Osman Efendiyo Babij tarafından 1903 yılında yazılmış, ancak 1933'te Şam'da Kürt dilbilimci Celadet Bedirxan tarafından yayınlanmıştır. Zazaca yazılmış üçüncü kitaplar 1947-1948 yıllarında Muhammedê Şêx Ensarî tarafından yazılmış olan Raro Raşt ve Me'lumatê Dînîye isimli akaid ve fıkıh alanında yazılmış iki manzum eser olup, bu kitaplar Bilal Zilan'ın hazırladığı bir yüksek lisans tezi ile ilk defa gün yüzüne çıkarılmıştır.^[82]

Diyarbakır'ın Hani ilçesinden, Mehmet Demirtaş’ın da 1975 yılında kaleme aldığı ve 2005 yılında tamamlayabildiği Zazaca Divan mevcuttur. El yazısıyla, Arapça yazılan divan 300 sayfadan oluşmaktadır. Yazar ekonomik nedenlerden basımını yapamadığı eserini, Bingöl Üniversitesi Zaza Dili ve Kültürü Araştırma ve Uygulama Merkezi Müdürlüğü'ne teslim etmiştir.^[83][84]

1963'te "Kürtçe-Türkçe Gazete" şiarıyla yayına başlayan ve ismi de Zazaca olan Roja Newé (Türkçe anlamı: Yeni Gün) gazetesinde yayınlanan iki Zazaca derleme metniyle, Zazaca metinler ilk defa bir gazetede yayınlanmış oldu. Sonraki süreçte, Özgürlük Yolu/Riya Azadî, Roja Welat ve Devrimci Demokrat Gençlik gibi dergi ve gazetelerde bazı Zazaca metinler yayınlanmıştır. Bu metinler daha çok folklorik ürünlerdir.^[85]

Modern Zazaca edebiyatının başlangıcı 1979'dan itibaren Tirêj dergisinde yayınlanan Zazaca edebi ürünler sayılmaktadır. İlk Zazaca öykü dilbilimci yazar Malmîsanij tarafından Tîrêj dergisi'nin 2. sayısında yayımlanan "Engıştê Kejê" (Türkçe anlamı: Kejê'nin parmakları) isimli hikâyedir.^[86]

Zazaca edebiyatının asıl gelişmesi ise 1980 sonrası Avrupa'ya göç eden Zazalar tarafından yazılan kitaplar ile başlamıştır. Bu dönemde Türkiye ve Avrupa'da Piya, Ayre, Kormışkan, Ware, Tija Sodıri, ZazaPress, Pir, Raştiye, Vate, Raya Zazaistani , Vengê Zazaistani, Zazaki, Zerq, Pir, Raştiye, Desmala Sure, Waxt, Çıme, Miraz, Ma, Zazana,Vir ve Wısar gibi Zazaca dergiler çıkmış ve birçok kitap da yayımlanmıştır. Bu dergilerden Zazana, Vir, Vate dergileri hâlen yayınını sürdürmektedir. İstanbul'da Tij Yayınları ve Vate Yayınevi tarafından Zazaca kitaplar yayınlanmaktadır. 2012'de Diyarbakır'da kurulan Roşna Yayınları da şimdiye kadar 40'ın üzerinde Zazaca kitap yayınlamıştır.^[87][88] Yayınlanan kitaplar arasında birçok şiir, hikâye ve roman gibi edebi ürünler bulunmaktadır. Zazaca öyküde Roşan Lezgin, romanda ise Deniz Gündüz'ün ismi öne çıkmaktadır.

Zazaca yazıya geç geçirildiği için sözlü edebiyatı oldukça zengindir. Zazacada deyr (türkü), kılam (şarkı), dêse (ilahi), şanke (fabl), hêkati (öykü), qesê werênan (atasözleri ve deyimler) gibi sözlü edebiyat ürünleri oldukça fazladır.

Zazacanın TV-radyo yayınları ve sinemada kullanımı

2004'te yapılan AB uyum paketlerinden sonra, TRT Pazartesi günleri otuz dakikalık Zazaca yayın yapmaktaydı. TRT-6'nın kurulmasından sonra Türkiye'de devlet eliyle başlayan Kürtçe yayıncılıkla, Zazaca haber başta olmak üzere birçok Zazaca program bu kanalda yayınlanmaya başlandı. Ayrıca Yol TV, Su TV, TV10 gibi Alevi televizyonlarında Zazaca müziğe ve programlara yer verilmektedir. İlk Kürtçe kanal olan Med TV'den bu yana Kürt kanallarında Zazaca müzik ve programların yer aldığı görülmektedir. Nûçe TV, Gün TV, Rehber TV gibi kanallarda da Zazaca programlar bulunmaktadır. 2015 yılında açılan Zarok TV adlı çocuk kanalı bazı programlar dışında tüm çizgi filmlerde Kurmanccanın yanında Zazaca da yayın yapmaktadır. Ayrıca Yılmaz Güney'in Duvar filmi, tarihte Zazacanın sinemada kullanıldığı ilk film olması nedeniyle önemlidir. Zazacanın kullanıldığı diğer filmler arasında şunlar sayılabilir:

Beyaz Melek, Mahsun Kırmızıgül
Tüyü Takip Et (Perre Dıma So), Nuray Şahin (İlk Zazaca uzun metrajlı film olarak kabul edilmektedir; Zazaca-Almanca)
Şıhsenem, Star Tv (dizi müziği)
Can Baz (belgesel)
Ziyaret (Jiare) (belgesel),Ozan Munzur
Was (Ot) (belgesel), Caner Canerik.
Dersim 38 (belgesel)
Mucize, Mahsun Kırmızıgül
Tatlı Biber Diyarım (My Sweet Pepperland), Hüner Salim
Zımısto Vejiyo (Kış Geçsin) - Kısa Film

Piran Baydemir tarafından çekilen "Fecîra" isimli Zazaca (Kırmancki) belgesel 50. Uluslararası Antalya Altın Portakal Film Festivali'nde en iyi belgesel ödülünü almıştır.

Zazaca üzerine yapılan bilimsel çalışmalar

Lerch, Peter I.(1857/58): [http://www.kirdki.com/images/kitaphane/Peter%20Lerch.pdf Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldäer. St. Petersburg
Müller, Friedrich (1865): Beiträge zur Kenntniss der neupersischen Dialekte: Zaza-Dialekt der Kurdensprache (Aus dem November-Hefte des Jahrganges 1864 der Sitzungsberichte der phil.-hist. Classe der kais. Akademie der Wissenschaften, XLVIII. Bd., besonders abgedruckt), cîld: 3
Von Le Coq, Albert (1903), Kurdische Texte I-II, Reichsdruckerei, Berlin
Mann, Oskar - Hadank, Karl 1932: Die Mundarten der Zaza, hauptsächlich aus Siverek und Kor. Leipzig.
Kurdoev, Kanat Kalashevich (1977), Ḥālatakānī jins u bīnāy barkār la zāzādā: On gender and number in the Zaza dialect of Kurdish, Tercüme: Azīz Ibrāhīm, Chāpkhānay Kōrī Zānyārī Kurd, Baghdad 1977.
Lynn Todd, Terry. (1985) " A Grammar of Dimili " University of Michigan
Asatrian, Garnik. S. / Gevorgian, N. Kh. (1988): " Zaza Miscellany: Notes on some religious customs and institutions." In: Hommage et Opera Minora(Acta Iranica). Volume XII. Leiden
Sandonato, M.(1994): Zazaki Typological studies innegation, eds. Peter Kahrel, René van den Berg. S. (125-142.) Amsterdam
Jost, Gippert. (1996) "Zazacanın Tarihsel Gelişimi" Frankfurt University
C.M. Jacobson (1993): Rastnustena Zonê Ma - Handbuch, für die Rechtschreibung der Zaza-Sprache. Verlag für Kultur und Wissenschaft, Bonn
C.M. Jacobson (1997): Zazaca okuma yazma el kitabi. Verlag für Kultur und Wissenschaft, Bonn.
Ayyoubi, K. Rakhmanovich & Smirnova, Iraida A. / Ed. Yusupova, Zare Aliyevna (1998), The zaza dialect of the Kurdish Language (Dersim), Moscow: Center for Kurdish Studies, 102 r. (И.А.Смирнова, К.Р.Эйюби. Курдский диалект заза /Отв. ред. З. А. Юсупова. М.: Центр курдских исследований, 1998. 102 с.)
Paul, Ludwig. (1998) "The Position of Zazaki Among West Iranian languages" University of Hamburg
J. Kenstowicz, Michael (2004), Studies in Zazaki Grammar, MITWPL.
Ann Walter, Mary (2004), "Vowel Adaptation in Zazaki", Workshop on theoretical approaches to language contact 27th Generative Linguistics in the Old World, Selanik, 18-21 April 2004
Gajewski, Jon. (2004) "Evidentiality in Zazaki" Massachusetts Institute of Technology
Larson, Richard. and Hiroko, Yamakido. (2006) "Zazaki as Double Case-Marking" Stony Brook University
Gippert, Jost (2007-2008): Zur dialektalen, Stellung des Zazaki: Die Sprache Zeitschrift für Sprachwissenschaft. Wiesbaden
Aygen, Gülşat (2010). Zazaki/Kirmanckî Kurdish. Volume 479 of Languages of the World. Lincom Europa.

kaynak; wikipedia.org